Mor Efrem’in ve o dönemde yaşamış birçok insanın biyografisi kronolojik sıraya göre yazılmamıştır. Hayatlarını eserlerinde anlattıkları ve kendilerinden bahsedilen yazılarda öğrendiğimiz bu insanların genel olarak doğum tarihleri bilinmemekte, bazen başka yazarların kitaplarında bahsetmeleriyle çoğunlukla da kendilerinin yazılarından ve ölüm tarihlerinden doğum yıllarını, yaşamları boyunca bulundukları şehirleri öğrenmekteyiz. Aziz Efrem’in de hayatı da kronolojik olarak yazılmamıştır. Bundan dolayı bazı kaynaklarda yaşanan olaylar sıralamasında farklılık görülebilmektedir. Bu farklılık bir çelişki veya yanlışlık olarak değil, modern şekilde anladığımız kronolojik bir tarih yazımı metodunun henüz ortaya çıkmamasından kaynaklı olarak anlaşılması daha yerinde olur.

Aziz Mor Efrem’in pek çok olağanüstü vaka/mucize yaşadığı ve yaşattığı anlatılmaktadır. Bu vakalardan bahsedilmesi durumunda anlatının uzayacağı hasebiyle yaşamöyküsüne dair birkaç olayın nakledilmesi faydalı olabilir;

Doğum tarihi ile alakalı tam bilgi sahip olmamamıza rağmen, vefat ettiği yıl ve yaşını biliyor olmamız hasebiyle Aziz Mor Efrem’in Romalılar ve Partlılar/Persliler arasında çatışma arenası olan Nasibina-Sarbo (Nusaybin) ‘de doğduğunu bilmekteyiz.

 

• İlk gençliğinden itibaren hakikatin peşinde olduğunu eserlerinden öğrendiğimiz Aziz’in babasının pagan/putperest olduğu ve “Abnil” ya da “Abizal” ismindeki putun da Kâhini olduğu ifade edilmektedir. Babasının inancını anlamakta zorlanan ve ritüellerine katılmamayı tercih eden Efrem’in öyküsü babasının kendisini “Tanrıların düşmanı bir kafir” olarak görmesinden dolayı evden kovması ile başlamaktadır. Babasının kendisine olan ithamları, galiz sözleri ve nihayetinde evden kovması ile alakalı üzülmediğini anladığımız, yanına eşya almadan ve hüzünden eser olmadan evden ayrılan Efrem, Nasibina-Sarbo Episkoposu Mor Yakup’a hikayesini anlattıktan sonra yanına yerleşir. Mor Yakup’un öğretilerine harfiyen uyan, kendi yaşantısında değerli hocasını örnek alan Efrem, Episkoposluk merkezine yerleştikten sonra sevilen biri olur ve teoloji ile alakalı zaman geçtikçe mertebelerini yükseltir.[1]

 

• Nasibina-Sarbo’nun Romalılar tarafından II.Şopur’a teslim edilmesinden bir süre sonra yeni muktedir olanın dehşetli zulmünün başlamasıyla kitlesel olarak iltica eden halk ile beraber Omid (Diyarbakır) ‘a iltica eder. Kısa bir süre Omid’te kalmasından sonra Beth-Nahrin’nin Urhoy (Urfa)’ya gidip Asuno’dan Kutsal Kitap’ta derinleşmekle alakalı dersler alır.

 

• Edessa Okulunda öğretim faaliyetlerini sürdürür.

 

Bu dönemde Musa Peygamberin kitabı olan Pentateuch (תּוֹרָה)’in ilk Süryanice yorumunu yazar.

 

• Dünya nimetlerini terk eden, himayesine girdiği Mor Yakup’un İznik’te İ.S. 325 yılında toplanan konsile katılmasından[2] bir yıl sonrasında Nusaybin Okulu’nu hizmete açarlar. Okulun Rektörlük görevini uzun yıllar sürdürdüğü[3] okulun eğitim dili Süryanice (ܣܘܪܝܝܐ)  olmasında rağmen Grekçe (Eλληνική γλώσσα) de okutulan okulda mantık, astronomi, geometri, hukuk, tıp ve felsefe eğitimi verilmekteydi. Bu dönemde Grekçe’den birçok kitap Süryani literatürüne kazandırılmıştır. [4] VII. Yüzyıla kadar faaliyette olan üniversite döneminde Nasibina-Sarbo’nun ve Süryani kültürünün doruk noktasına ulaştığı döneme “Süryani edebiyatının altın çağı” tanımlaması yapılmaktadır.

 

• Urhoy şehrinde kıtlığın çıkmasıyla ve kıtlığın etkisiyle de hastalıkların çoğalmasıyla beraber inzivada olduğu hücresinden çıkıp zenginlerin karşısına dikilen Aziz, zenginlerin insanlara yardım etmeye bir nebze olsun meyilli olduklarını fakat bağışlayacakları malların doğru yere ulaştırılamayacağı şüphesini taşıdıklarını anladığında bu iş için kendisi gönüllü olur. Urhoy, Omid ve Nasibina-Sarbo gibi şehirlerde tanınır ve sözüne oldukça itimat edilen biri olduğundan kendisinin üstleneceğini söylediği görev sonrasında işe koyulur ve üç yüz kişilik hastane yaptırır. Muktedirlerin iktidar tezahürü durumunda olan sarayları, âtıl binaları ve kamu kurumlarının bazılarını da hastaneye çevrilmesini sağlar.

 

• Rektörlük, inziva, eğitim ve insanlara karşı olan sorumluluğunu yerine getirmeye çalışan yaşını almış olan Mor Efrem, kıtlık sebebiyle perişan olmuş halkın, hastalık sebebiyle kendisine yaklaşılmayan insanlara yardımlarını gece gündüz devam ettirir, bu dönemde hastalanır ve bir süre sonra hayata veda eder.[5]

 

Mor Efrem’in Vefatı ve Mezarının Akibeti

Kaynaklarda kıtlığın ve salgın hastalığın bitimine yakın 373 yılının Haziran ayında vefat ettiği belirtilen[6] Aziz Mor Efrem, vefatından önce bıraktığı vasiyette; üzerine giydiği elbise dışında mezarına maddi değeri olan hiçbir eşyanın konulmamasını ve gömüleceği yeri tarif ederken “Mezarlıkta beni kalbi kırık olanların bulunduğu yere yatırınız ki İsa geldiğinde beni kucaklayabilsin ve onların ortasında kaldırabilsin” ifadelerini kullanır.

İkonoklazm hareketinin[7] ortaya çıkmasıyla mezar yerine de zarar verilir korkusuyla episkoposların gömülü olduğu bir mağaraya taşınır.

Sonradan gömüldüğü yerin üzerine Deiro Thakhtoyo (Aşağı Manastır) isminde manastır inşa edilir. Mezara dair en son yazılı bilgi uyruklu Rahip George P. Badger’in Surp Sargis adlı Ermeni manastırını ziyaret ettiği zamanda elimize ulaşan bilgilerdir. Mor Efrem’in mezar yerini kroki ile tarif eden Badger, bölgede yaşayan Müslüman halkın yapıya “Yakubiye Hıdır İlyas Makamı” veya “Hıdır İlyas” ismini verdiğinden bahseder.

Badger’in çizdiği kroki ve o dönemde manastırın yıkılmadan önceki fotoğrafları aşağıda sunulmuştur;

 

 

 

 

 

Buradan anlaşılan 1840’lı yıllara kadar olan sürede manastırın halen ibadet edilebilir şekilde sağlam ve mevcut olduğudur. Yaşanan olaylar sebebiyle Süryani, Nesturi ve Keldanilerin bölgeyi terkine sebep olan olaylar sebebiyle bakımsız kaldığı anlaşılan yapının harabeleri 1960’lı yıllara kadar varlığını sürdürmüş, 1964 yılında ise tamamen yıkılmıştır. Aziz Mor Efrem’in mezarının içinde bulunduğu mağara ise dinamit ile patlatıldığı ve üzerine “Yakup Kalfa İlkokulu” yapıldığı bilgisi mevcuttur.[8] Bahsi geçen okul halen faaldir.

 

Süryani Ortodoks Kilisesinde Mor Efrem için Paskalya bayramı öncesi Büyük Orucun ilk haftasının cumartesi gününde anma törenleri düzenlenir.

Süryani tarihinde Mor Efrem’in Önemi

 

Orijinal dilde yazılmış eserlerin tercüme edildiğinde o dile özgü anlatım şeklinin, deyimlerin ve kelimeyle ifade edilen derin manaların kaybolduğu aşikardır. Süryani-Suryoyo  (ܣܘܪܝܝܐ) dilinde eser vermiş olan Mor Efrem’in yazdıkları ilk dönemde Yunanca, Latince, Kıptice(ϯⲙⲉⲧⲣⲉⲙⲛ̀ⲭⲏⲙⲓ), Klasik Ermenice(գրաբար), Habeşçe ve diğer dillere çevrilmiş ve çevrilen dillerden okuyan kişiler dahi Mor Efrem’in tartışma götürmez bir dil ustası, derin mana ustası olduğu konusunda hem fikir olmuşlardır.[9]

Mor Efrem’in vefatından sonra Bethnahrin coğrafyasında tekrar yaşanmaya başlayan savaş, yıkım ve İ.S 635 yılından itibaren dinlerinden, kültürlerinden vazgeçmek istemeyen, istememelerinden dolayı da şiddete maruz kalmak istemeyen Beth-Nahrin’in asıl sahipleri Süryanilerin göçü sebebiyle ve sayabileceğimiz başka diğer sorunlar dolayısıyla Azizin eserlerinin neşredilmesine ara verilmiş olduğu bilgisi mevcuttur. X. Yüzyılda Mısır’da bulunan Süryani manastırında eserlerin bulunmasından sonra XVIII. Yüzyılda tekrar sonra tekrar neşredilmeye başlanmıştır.

Eserlerindeki başlıca özellikler;

Aziz Mor Efrem’in eserlerinin en ayırt edilebilir özelliği, eserlerinin uzun oluşlarıdır.

Kutsal kitabın zahiren/literal/harfiyen okunmasını reddeden Aziz, yaptığı tefsir çalışmalarını da düzyazı yerine şiir türünde yapmıştır. Çünkü Aziz kutsal metinlerin fonetiğinin ancak bu şekilde ortaya çıkabileceğini, fonetiğinin kaybolmamasıyla da anlaşılabilirliğinin artacağı görüşündeydi.

Eserlerinin büyük bir kısmının günümüze ulaştığı kabul edilen Mor Efrem, Süryani şiirini geliştirmiş ve tarzıyla yüzyıllar boyunca güncelliğini yitirmemiş, ܫܠܳܡܐ ܣܘܪܰܝܬ alfabesiyle muhtemel olarak yazmış olduğu türlerden bazıları şu şekilde sıralanabilir;

 

-          ܡܕܖ̈ܫܐ (Madrosho) ; Bu türdeki ilahiler koro tarafından okunan ve ritimle ilerleyen, incilin esas alınarak felsefi açıdan zengin imgelerle dolu olan türe denir.

-           ܡܐܡܖ̈ܐ (Mımro) ; Konuşma şekline yakın olan yedi heceli türde olan eserlerine denir. Bu türde yazdıkları nispeten azdır.

Aziz’in “Sugitho” (iki, üç ya da daha fazla kişi arasında söz düellosu şeklinde icra edilen) tarzı da Süryani edebiyatına kazandırdığı bilinmektedir.

Yaklaşık üç milyon şiir cümlesinin ve on iki bin kasidesinin olduğu bilinen Mor Efrem’in eserlerinin diğer dillere tercüme edilmesi ve işgal alanı olan Mezopotamya’dan uzak kalmasıyla beraber unutturulmaya çalışılan devasa bir kültürün, zulmedilen yüz binlerin dininin yok olmasından kurtulan nadir eserlerden olmaları sebebiyle de tarihte önemleri vardır. Büyük bir kısmının günümüze ulaştığı Mor Efrem’in eserlerinin Latin harfleriyle altı büyük cilt halinde basılmıştır.

Mor Efrem, Şapur döneminde uygulanan zulümleri herhangi bir korku duymadan yazmıştır. Aynı şekilde o dönemde civar bölgelerde yayılmaya başlayan Gnostik hareketlerin öne sürdüğü savları/safsataları çürütebilmek amacıyla teolojik eserler de ortaya koymuştur.

Atılmış kıyafetleri yamalayarak kendisine kıyafet yapan, hüzünlü hali, kısa boyu ve kambur duruşuyla Aziz Mor Efrem’de bir medeniyetin, dinin yüzyıllarına kalıcı bir damga vurduğu ve kendisinden her insan için alınabilecek derslerin olduğu görülür. Kendisinden batı dünyasında keşiş, münzevi, rektör, aziz, kilise doktoru ve daha birçok sıfatlandırmayla bahsedilen Mor Efrem; bilinçli olarak yok edilmeye, asimile edilmeye çalışılan bir medeniyetin, kültürün ve insan topluluğun ayakta durabilmek adına kendisinden güç aldığı ender şahsiyetlerdendir.

“Kimi de İnsanları görmemeye, adak etmiştir.

Boş bir sahraya gitmiş ve kendi başına orada kalmaya.

 Gerçek yolu bilgece yakalamışlardır, her türlü zarardan korunmaları için, çünkü sahrada kendi başlarına, yaşamayı tercih etmişlerdir.

Kendi başlarına kalınca, her kötülükten uzak kalırlar.

Sözle bile birinin diğerinden, zarar görmesi mümkün değildir.

Dilleri alaycı sözlerden yoksun ve her zaman övgülerle doludur. Bütün zararlardan kesilmişlerdir, hep yararlı işlere yönelmektedirler.

Saçlarının ağırlığını ve elbiselerinin sıkıntısını taşımaktalar.

Kimi yamalı elbise, kimi de dalgalardan elde ettiği bir kilim giymektedir.

Her gün yalın ayakla yürüdüklerinden, ayaklarından kan akmaktadır. Bedenleri de zayıflıktan ve halsizlikten sıkıntı çekmektedir.”[10]

 

 

 

“‎ܛܘܒܘܗܝ ܠܡܢ ܕܡܠܐ ܠܒܗ ܫܠܡ ܫܝܢܐ܀”

 

‎”Yüreği sonsuz barış ile dolu olan

‎kişiye ne mutlu !”

 

 

KAYNAKÇA: